In mijn kast staat steevast, verwijtend starend, een reeks half uitgelezen boeken. Ik ben namelijk een langzame, maar ook een ongeduldige lezer. Het gevolg is dat ik herhaaldelijk aan een nieuw boek begin, terwijl ik het andere nog niet uit heb. Nu heb ik mezelf voorgenomen de komende tijd aan achterstallig onderhoud te gaan doen. De Heinebiografie van Marcuse was als eerste aan de beurt. En ik verbaas me erover dat ik dit niet sneller heb uitgelezen. Het is niet eens zo’n dik boek en het bevat pareltjes van observaties en formuleringen.

In de ironische melancholie van Heine herken ik me wel, evenals in zijn andere ambivalenties, zoals ‘bange heldhaftigheid’ en het ‘politiseren tegen wil en dank’, om de haarscherpe beschrijvingen van Marcuse te citeren. Heine was op en top een romanticus, die wat rillerig in de kille buitenlucht van de geschiedenis rondliep en die niets liever deed dan zwijmelen. Zijn hart en rechtvaardigheidsgevoel konden echter heftig in opstand komen. Op dergelijke momenten engageerde hij zich compromisloos. Maar dat gebeurde dan vanuit zijn passie en niet vanuit zijn hoofd. Hij verbond zich zonder ideologisch of rechtlijnig te worden, zonder een consequente ‘partijganger’ te zijn – maar ook zonder zich te bekommeren om de risico’s waar hij in rustigere periodes juist voor wegdook (vandaar die ‘bange held’). De ene keer keerde hij zich tegen hen die hun medemens politiek of sociaal vernederden, de andere keer tegen de populisten die alles afhakten wat boven het maaiveld uitstak, de cultuurbarbaren. De vernederde enerzijds en de adeldom van de geest: zij stalen zijn hart. Een man van het ‘radicale midden’…

Die middenpositie tussen de partijen: het is ten diepste ook een aanvaarding van de eenzaamheid, die ons mensen is aangeboren, die onze natuur is. Als romanticus wist Heine dat je wel kunt verlangen om op te gaan in het grotere geheel, maar dat dit een oneindig ver perspectief is en dat je tot die tijd ‘te rade moet gaan bij jezelf’.

Hier gaan een paar theologische snaren bij mij trillen. Dit besef dat je als mens helemaal alleen moet instaan voor jezelf, dat je niet kunt terugvallen op of leunen tegen Het Grotere Geheel (of dat nu de kosmos is of de kerk, god of de gemeenschap): dit besef houdt ons steeds wakker uit de zoete slaap van een onbekommerd geloof. Deze prikkel zat en zit in het vlees van de grote mystici en denkers. Er is geen grote warme moederschoot waarin we kunnen terugkruipen: we zijn onherroepelijk weggeboren uit de baarmoeder; we staan er alleen voor, van god los.

Dit heeft, consequent doorgedacht, ook gevolgen voor de uitdrukking van ons geloven – of dat nou religieus of seculier geloven is. Wat we denken, zeggen en belijden over god en de wereld: daar staat niemand en niets voor in. Geen boek, geen belijdenis, geen groepsgevoel, geen ervaring. Daarom kunnen we ook nooit het ‘laatste woord’ zeggen, maar moeten we leven met en van het ‘voorlaatste’ (Bonhoeffer), het voorlopige, het voorbehoud. Dat is het bitter smakende gelijk van de vrijzinnigheid. Sociologen mogen dan het einde van de vrijzinnigheid aankondigen en bezweren dat de toekomst is aan de stelligen, aan de identiteitsfetisjisten: onze roeping als mensen bestaat erin dat we leven in onzekerheid. Daarover hoeven we niet stoer en flink te doen: het gaat om een houding van eerlijkheid en oprechtheid. Het is genoeg als we ‘bange helden’ zijn.

Het zal aan de leeftijd liggen. Ik betrap me erop dat mijn gemoedsstemming steeds meer het seizoen en de weersomstandigheden volgt. Als het lente wordt en als er zulke mooie dagen zijn, als in de afgelopen week, ben ik dus voor mezelf en anderen zeer te genieten.

Het is trouwens merkwaardig gesteld met die lente. Zoals elk ander seizoen roept het voorjaar specifieke associaties op. Op een zonnige aprildag zul je niet zo snel een hunkering krijgen naar kaneelgeur en dennenhars. Op een donkere decemberavond denk je omgekeerd niet snel aan eieren-schilderen en de Matthäuspassion. En dat laatste gebeurt dus nu. Op een of andere geheimzinnige wijze zijn die vrolijke, opwekkende lentekriebels verbonden met passie, lijden en tragiek. Radio Vier hoort gewoon ‘Erbarme Dich’ of ‘Wir setzen uns’ te laten galmen, terwijl buiten de vogels hun nestjes bouwen. Beetje tegenstrijdig, maar het past nu eenmaal bij elkaar.

Voorjaar en Bachs pasiemuziek: dat is dan nog een collectieve associatie, die anderen ook hebben. Je kunt ook je eigen associaties hebben. U moet namelijk weten (nou ja ‘moet’, dat ook weer niet, maar het is wel handig voor het geval dat u het zich op de hals haalt om dit  weblog vaker te lezen; en sympathiek ook, maar dat is een detail) –  u moet namelijk weten, begon ik, dat ik een liefhebber van Wagners opera’s ben. En om die grote muzikale zwerfkeien ergens in mijn agenda in te passen, heb ik ze gekoppeld aan de seizoenen. Zo luister ik in de zomer naar de vijftien uur van de Ring (die ik uitsmeer over enkele weken), in november naar Tristan (november is toch een beetje de maand van de dood, nietwaar?) en in de passietijd naar Parsifal (en als het even wil ook nog Lohengrin). Allemaal van CD natuurlijk, maar dat snapte u al. Wat ik maar wil zeggen: de lente is voor mij dus ook gekoppeld aan Parsifal. In die mooie Karfreitagszauber uit de laatste akte komt ook de genoemde tegenstrijdigheid voor: de passie wordt verweven met betoverende romantische lenteklanken. – Ik kan het iedereen aanraden om dit stukje muziek eens te beluisteren. Er bestaat ook een orkestrale versie van. Daar wordt niet zo hinderlijk doorheen gezongen. (Barbaar!).

Het komt goed uit dat mijn Thomas-Mannleesgroep uitgerekend in deze tijd Dr. Faustus ten einde leest, met die mooie passiescene aan het slot. Past allemaal precies dus. Voor mij een aanleiding om rond Pasen iets te schrijven hierover. U hoort of leest dat nog wel. Ik zal dan ook ingaan op de associaties van Pasen en lente bij Goethes Faust, die op zoek is naar de verloren tijd. Met deze ‘kloofbungelaar’ moet u het even doen. (Het is geen prijsvraag trouwens.)

Dat was het voor deze mooie zondag. U mag weer gaan. En ik ga me beraden op het verzoek om volgend jaar de Zauberberg te beklimmen met onze leesgroep. En dat terwijl er nog zoveel andere Dikke Duitsers (boeken bedoel ik) op mij liggen te wachten, om gelezen of uitgelezen te worden… Het valt allemaal niet mee. (Knipoog)

De Joodse traditie kent een feest dat De Vreugde der Wet heet. In onze cultuur en onze tijd, waarin we juist lijken af te willen van wet- en regelgeving, lijkt dat een misplaatste grap. Hoe kun je nu aardigheid hebben in zo iets als de Wet? Met het woord wet (een wat vlakke vertaling van het Hebreeuwse Tora) associëren we nu niet meteen levensvreugde en blijheid. En vooral vrijzinnigen hebben natuurlijk een extra allergie voor wetten en regels. Hoe komt het dan toch, dat Joden zich erbij voelen als een vis in het water. Het kan te maken hebben met een besef van de eigen identiteit en een gevoel voor traditie. Grote Joodse denkers hebben er op gewezen, dat er bovendien wel degelijk diepe inhoudelijke redenen zijn, om de Tora in de hoogte te steken en te vieren. Wie de Tora grondig leest en tot zich laat doordringen: die zal ontdekken dat hier het hart klopt van de menselijke ethiek, de humaniteit. En dat is iets om ‘u’ tegen te zeggen. Ik ga hierop verder in, in mijn preek voor de remonstrantse gemeente in Eindhoven op 11 maart.

Lees verder onder ‘preken’.